ХҮҮХЭН ШҮҮЛЭНГИЙН ХЭЭР
Хуучины Сэцэн хан аймгийн Уулбаян сум буюу одоогийн Сүхбаатар аймгийн Уулбаян сумнаа гурван хүүтэй Шарав зайсан гэгч амьдардаг байжээ. Зайсан хурдан моринд дуртай, адуу ч сайтай нэгэн байж. Тэдний уяад явдаггүй ч үр төл сайтай хээр азарганы төл хээр үрээ уягдсан цагаас эхлэн хурдалж, зайсантны болон тэр хавийнхны нүдийг хужирлан, магнайг тэнийлгэдэг байв.
 Зайсантан тэрхүү хурдан хүлгээ өөрийн бага хүү Нацаг буюу нутгийнхны нэршиж заншснаар Улаандаа зүслэн өгч. Тэр үеэр том хүү Рэгдэл нь албаны өмч дутаасан хэрэгт унаж, өмчийг нь хураах шийдвэр гарч. Тухайн үед тэднийхэн ам бүл цуг байсан тул энэхүү дайрлагт өртөж мэднэ хэмээн Нацаг хурдан хээр азаргаа нуун авч үлджээ. Гэвч урт хошуутай нэгэн нь “Нацаг хурдан азаргаа өгсөнгүй авч үлдэв” хэмээн хов дуулгаж, тэр дагуу төрийн нэртэй хэсэг нөхөд ирж хээр азаргыг нь авсан гэдэг. Тийнхүү хураагдсан мал хунарыг зарах болоход Хүүхэн Шүүлэн /Шүүлэн гэдэг нь тухайн өгч байсан цол хэргэм бололтой /гэгч хээр азаргыг худалдан авч өөрийн ганц хүү Жигмэдэдээ өгчээ. Тэр үеэс Уулбаян сумнаа Хүүхэн Шүүлэнгийн хээр гэгч хурдан буян тодорч 16 мордон, 16 түрүүлж түрүүлсэн хэмээдэг. Уралдсан болгондоо түрүүлж, тод магнай торгон жолоогоо өргүүлдэг хээр азарганы үр төлүүд мөн л хурдалж Уулбаян сум цаашлаад Сүхбаатар аймаг даяар тарж өдгөө ч хурдалсаар байна. Хүүхэний хээр азарганы үр төлүүдээс Жигмэдийн хээр адуунууд, “Онгон” Дугаржав буюу Нямын Дугаржавын хээрүүд, Дархан Навааны хээр, Түвдэндаржаагийн хээрүүд Уулбаян сумнаа ихэд хурдалж байжээ.
Бидний мэдэх Хүүхэний хээр азарганы цустай хамгийн ойрын адуу бол Ононгийн “Аварга хээр” морь. 1998 онд АХ-ын 77 жилийн ойд аман хүзүүдэн, 1999 онд Онон мөр хавангийн нэрэмжит “Боржигон -99” төвийн бүсийн уралдаанд түрүүлсэн хээр морь тэр жилээ “Говьшанхын хурд-1” говийн бүсийн уралдаанд аман хүзүүдэж байсан. Мөн 2001 онд АХ-ын түүхт 80 жилийн ой болон шигшмэл морьдын “Их хурд-2” уралдаанд тус тус түрүүлж, 2002 онд АХ-ын 81 жилийн ойгоор аман хүзүүдэж, 2004 онд шигшмэл морьдын “Их хурд-3” уралдаанд айргийн дөрөвт хурдлан зууны манлай хүлгээр нэрлэгдэж байсан энэ хурдан хүлэг эх талаасаа Хүүхэний хээрийн цустай. Өөрөөр хэлбэл хээр морины эзэн аймгийн Алдарт уяач Агваан Жигмэдийн хээр азарганы гурав дахь үеийн төл хээр гүүг авч, баячуулын хүрэн адууны азарганд хураалгаж хээр морь гарсан гэдэг.
Түүнчлэн Уулбаян сумын наадамд түрүүлж, аман хүзүүдэж байсан Сумъяагийн Гуулин хүрэн азарга, “жижиг” хэмээх Дугаржавын сум, аймагт түрүүлсэн цоохор азарга Хүүхэний хээр азарганы удмын адуу. Энэ удмын адууны гол цөм Уулбаян сумнаа байдаг ч Түвшинширээ сумнаа нэлээд таржээ. Жишээлбэл МУ-ын Алдарт уяач Ж.Шунугийн хээр морь эх талаасаа Хүүхэний хээр азарганы цустай гэдэг.

Даатгал хээр азрага
Хурдны өлгий Сүхбаатар нутгаас төрсөн цуут хүлгэдийн нэг олноо “Даатгал” хэмээн алдаршсан хээр азарганы түүхийг хурдан морь сонирхогч та бүхэндээ “Хурдны өлгий Сүхбаатар” пэйж булангаараа дамжуулан хүргэж байна. Архангай аймгийн Төвшрүүлэх сумын уугуул Буян-Өлзийн Жаргалсайханы “Эрэмгий хээр” буюу “Даатгал хээр” азарга нь Сүхбаатар аймгийн Асгат сумын уугуул Маналжавын унаган адуу юм.
Хээр азарга Жаргалсайханы хэмээн нэрлэгдэх болсон нь бас л сонин түүхтэй.
Нэгэн үе “Монгол даатгал” компанийн захирлаар ажиллаж байсан Б.Жаргалсайханд тус компанийн Сүхбаатар аймаг дахь салбарын захирал настан “би энэ адууг өгөх хүндээ л өгнө” хэмээн зүтгэж дүүгийнхээ адуунаас хээр зүсмийн соёолон үрээ барьж бэлэглэсэн нь нийтлэлийн маань эзэн Даатгал хээр байсан юм. Номын мөр хөөн морь малнаас хол өссөн Б.Жаргалсайхан захирал тухайн үед нэг их ойшоогоогүй ч настай хүний урмыг бодон авсан хэмээдэг. Эрэмгий хээр шинэ эзэндээ ирсэн даруйдаа адуутай нөхөрлөхийн жаргалыг мэдрүүлж анхны түрүүг нь амсуулж, түүнийг нэгмөсөн моринд урвуулж орхих нь тэр.
Б.Жаргалсайхан “Эрэмгий хээр” хоёрын ганзага нийлсэн тэрхүү анхны наадам нь Ерөнхий сайд Жигжиджав агсны нэрэмжит зүүн бүсийн уралдаан байсан бөгөөд хээр азарга саахалтын зайтай тасарч түрүүлжээ.
 Хээр азарга 2003 оноос эхлэн төрийнхөө их баяр наадамд уралдах бөгөөд АХ-ын 82 жилийн ойн баяр наадамд айргийн гуравт хурдалж мөн ондоо зохиогдсон өвгөн ноён Хардал жанжин бэйс Пүрэвжавын нэрэмжит зүүн бүсийн уралдаанд түрүүлэн морь сонирхогч, уяачдын анхаарлыг татах болсон юм.
Чухам энэ л үеэс Даатгал хээр азарга түрүү хүлгэдийн тааварт зүй ёсоор багтан уяачдын зүрхэнд шар ус хуруулах болов.
Улмаар 2004 онд зохиогдсон “Их хурд-3”, Алтан-Овооны төрийн тахилгат наадамд аман хүзүүдэн уясан эзэн, унасан хүүхэд, хурсан олныхоо магнайг тэнийлгэлээ. Ийнхүү уралдсан болгондоо тод магнай торгон жолоогоо өргүүлсэн хээр азарга 2005 оны Үндэсний их баяр наадам, АХ-ын 84 жилийн ойн баяр наадамд айргийн гуравт хурдлан, Их Монгол улс байгуулагдсаны 800 жилийн ой, АХ-ын 85 жилийн ойн их баяр наадамд магнайдаа тоосгүй түрүүлэн ирж наадамчин олныг огшоосон билээ.
Төрийн их баяр наадмуудад тогтмол дээгүүр дээгүүр амжилт үзүүлдэг “Даатгал хээр” бооцоот уралдаанд тун “хойрго” нэгэн. Үүнтэй холбоотой нэгэн сонин түүхийг уншигч танд хүүрнэе л дээ. Өвгөн захирал хээр соёолонгоо бэлэглэхдээ “энэ адууг ямар нэгэн бооцоо ашгийн төлөө битгий уяарай” хэмээн хичээнгүйлэн захижээ. Гэтэл уяачдын хатгалганд автан, адууныхаа ирэнд омогшсон Б.Жаргалсайхан 2005 оны Дүнжингаравын хурдад хээр азаргаа сорихоор шийдэн зэхэж байтал яг өмнөх орой нь азарганууда зодолдон хээр азарганых нь хамрыг тас хазаад 16 газар шархтуулчихсан байх нь тэр. Өмнө нь ямар ч адууг өөртөө хүргэдэггүй байсан хээр нь цусанд хутгалдсан байхыг хараад Б.Жаргалсайхан настаны үгэнд ороогүйдээ харамсахын дээдээр харамсан “хээр азаргаа ямар ч өндөр бай шагналтай байсан бооцоот уралдаанд уралдуулахгүй” хэмээн хатуу шийдсэн Б.Жаргалсайхан шийдвэрээсээ дахин буцаагүй юм.
Тэр цагаас хойш “Даатгал хээр” сум аймгийн наадамд ч уралдаггүй зөвхөн улс бүсийн чанартай томоохон уралдуунуудад тоосоо өргөдөг болсон юм.Даатгал хээр харамсалтайгаар эндсэн ч үр төлөөс нь эцгийн шийрийг хатаах хүлэг төрнө хэмээн эзэн нь найдаж байгаа аж.

ГОЛОГДСОН ХҮЛЭГ “ДАЯН ТҮМНИЙ ЭХ” БОЛСОН НЬ

Өнөө цагийн цуутай хурдан хүлгүүдийн манлайд Х.Бат-Эрдэнийн хүрэн морь гарцаагүй бичигдэнэ. Төрийн наадамд дараалан гурав түрүүлж "Даян түмний эх" болсоншандаст хүлгийн тухай морио дээдэлдэг монгол түмэнүлгэр, домог мэт хуучилдаг. Үнэхээр л түүх, домогт мөнхрөхөөсаргагүй хурдан ажнай хүлэг л дээ. Хүрэн мориноос хөлс авч духандаа хүргэдэггүй юмаа гэхэд ойроос ч болов барааг нь харах юмсан хэмээн наадамчин олны бахдан ярихыг сонсох сайхан. Хүрэн морь уг нь хурдны өлгий нутаг Сүхбаатарын унаган адуу. Түвшинширээ сумын Эрдэнэбат гэж залуугийн хүрэн азарганы үр төл юм билээ. Эх нь сайхан хээр гүү байсан гэдэг.Харин хүрэн морь багаасаа бие жижигтэй байжээ. Дааган насанд нь уяж эхэлсэн бөгөөд Сүхбаатарын гурван ч суманд түрүүлж, нэг удаа айрагдаж байжээ. Шүдлэндээ Баянхутаг сумын наадамд түрүүлчихээд байж байтал Л.Эрдэнэцогт эзэн дээр нь ирээд давхар уяагаар Хурхын сангийн аж ахуйн 25 жилийн ойд уралдуулъя гэсээр аваад явсан байдаг. Тэр наадмын морьд дутуу эргээд ихээхэн будлиантай болсон. Гэсэн ч хүрэн үрээ гарааны алтан зурхайгаас ганцаараа бүтэн эргэж тээр хол хурдлан одсон шандаст хүлгүүдийн араас тэнхээ мэдэн хөөсөөр арван нэгээр бариаллаа.

Ингээд эзэнд нь буцаан аваачиж өгчээ. Хүрэн үрээ сүрэгтэйгээ ижилсэн хойтон жилийн хаврын нүүрийг үзэх үед Гантөмөр гэх залуу Сүхбаатараас хурдан хүлэг худалдан авахаар очжээ. Гантөмөр бол Өвөрхангай аймгийн харьяат. Морь сонирхогчдын дунд адууны ченж гэдгээрээ алдартай. Тэрээр хурдны өлгий нутгаас хөл хөнгөнтэй хэдэн адуу хот руу аваачих санаатай очсон байгаа юм. Ингээд учир мэдэх уяачидтай уулзахад өнөөх Л.Эрдэнэцогт хүрэн үрээг зааж өгчээ. Бүр "Зүгээр нэг хурдан адуу биш. Цуутай хурдлах адуу юм шүү. Эзэн нь зөвшөөрдөг юм бол аваад яв" гэж хэлээд Эрдэнэбатынхыг зааж өгсөн гэдэг. Гантөмөр ч яахав наймаанд одтой, хүний арга эвийг олохдоо гаршсан сүйхээтэй эр байсан болохоор тэр шөнөдөө Эрдэнэбатынд давхиад хүрч. Адуунд хайртай эр улсууд таарсныххурдан морины яриа өрнүүлэн адууны тарган мах огтолж , шимийн архи уусан шигээ гурав хоножээ. Гантөмөр тэднийхээс мордохдоо хүрэн үрээг нь хөтлөөд буцсан гэдэг. Хотод ирээд даага, шүдлэндээ түрүүлж, айрагдсан үрээгээ гайгүй шиг үнэ хүргээд зарчих санаатай хэд хэдэн хүнтэй уулзсан байгаа юм. Үзсэн хүн бүр л "Хэ цэс, энэн шиг бяцханадуу уралддаггүй юм. Сумандаа л хурдан юм байгаа биз. Тэртэй тэрэнгүй жаран чавганц уралдахад нэг нь түрүүлдэг биз дээ" гээд тоохгүй байв. Удалгүй "шөвгөр" хочит Өлзийд үзүүлтэл заа, зүү болж худалдаж авахаар болов. Зарж байгаа хүн ч дотроо эзэнтэй болгочихлоо гэж бодож байтал хоёр хоногийн дараа утас цохин "Хөгшин нь "хоргой" Батсүх ахад зарах гэж байсан юм. Надаас гайгүй сайн үрээ олоод өг гэж гуйгаад хэдэн сар болж байна. Чиний хүрэн үрээг үзүүлтэл голоод байна" гэжээ. Тэгэхээр нь "Торгоны зам"-ын захирал Ц.Гантөмөрд санал болгосон байна. Ц.Гантөмөр бол улсын баяр наадамд түрүү, айраг авч байсан уяач хүн. Алдарт "Пума хул" азарганы эзэн шүү дээ. "Пума хул" азарга улс, бүсийн наадамд дөрвөн удаа түрүүлсэн хурдан буян. Ц.Гантөмөр хүрэн авахаар тохироод бүр өөрийнхөө сүрэгт нийлүүлэхээр аваад явчихаж. Тэгсэн хэд хоногийн дараа буцаагаад хөтөлж ирснээ "Манай уяачид голоод байна. Арай л жижиг биетэй юм өнчин ишиг шиг ийм юм уу даа гээд байна" гэсээрбуцаагаад өгчээ. Ийн өнөө цагийн нэр алдартай хэд хэдэн хүнд очсон боловч гологдсон хүүхэн аятай хэд хоногийн дараа буцаад ирээд байжээ. Гэсэн ч хүрэн үрээг зарах гэж авсан Гантөмөр ченжийн танилын хүрээ их учраас "Алтай констракшн"-ы Х.Бат-Эрдэнэд санал болгоод амжсан байна. Тэрээр өмнө нь Х.Бат-Эрдэнэтэй наймаа арилжаа хийж явсан болохоор бараг л тулгах шахуу хүрэн үрээгээ өгчээ. Бас ч гэж нүүр бардам очсон гэдэг юм билээ. Учир нь өмнөх жил нь Х.Бат-Эрдэнэд зарсан халзан азарга Алтан овооны даншиг наадамд аман хүзүүдээд байлаа. Тиймээс Х.Бат-Эрдэнэ дээр очоод шуудхан л "Надад гайгүй сайн үрээ байна. Та ав" гээд тулгачихаж. Басхүү тэр хоёрын хооронд багахан мөнгөний өгөө аваа байсан тул тэрийгээ хаачих юм болоод явчихжээ. Харин үрээгээ авахдаа Монгол Улсын манлай уяач, олноо Дугараа хэмээн алдаршсан Б.Бат-Өлзийг дагуулж ирээд хүрэн үрээг үзүүлжээ. Дугараа манлай хүрэн үрээг ганцхан тойрч үзсэнээ "Энэ муу навсайсан жижиг үрээг төрийн наадамд уралдуулна гэж юу байхав дээ. Тэгж ч адууны хомоол хамуулаад яахав. Би уяхгүй" гэчихээд яваад өгчээ.Харин Х.Бат-Эрдэнэ олон сайн хүлгүүдийг нь уяж хурдлуулсан уяачийнхаа үгэнд энэ удаа орсонгүй. Жижиг хүрэн морьны тайван тогтуунтунгалагнүдийг хараад сэтгэлд нь ямар нэгэн зөн совин төрөөд болсонгүй. Тэгээд өөрийн эрхгүй "Би авна аа" гэсэн байдаг. Тэр үед хүрэн үрээ өнгө зүс муутай, ёстой л шар үсэндээ баригдсан амьтан харагджээ. Гэсэн ч цаанаасаа л нэг тийм үгээр хэлэхийн аргагүй дулаахан энерги цацруулаад байх шиг байгааг мэдэрснээр адуун сүрэгтээ аваад иржээ. Хожим Х.Бат-Эрдэнэ тэр тухайгаа дурсахдаа "Миний хүрэн морь надад ирэх л гэж ирсэн хүлэг. Олон хүнд гологдоод байсан юм билээ. Гэсэн ч надад их сонин мэдрэмж төрсөн. Уяач маань аваад хэрэггүй, ийм морь Халхын наадамд уралддаггүй юм гэхэд зүгээр л авмаар санагдаад авчихсан" гэж ярьдаг. Хүрэн морины Х.Бат-Эрдэнэд ирсэн түүхийг сонсохоор үнэхээр л хувь заяа тэднийг нийлүүлж дээ гэж бодогддог юм.

Хүрэн морь Х.Бат-Эрдэнэд ирсэн жил нь 2008 он. Хязаалан насанд нь адуун сүрэгтээ нийлүүлэхэд Дугараа манлай уяагүй юм билээ. Соёолондоо өнгө зүс нь засарч овоо дориун болохоор нь "Уралдуулах л гэж авсан юм чинь, юу ч гэсэн уяад үзнэ ээ" гэсээр уяа сойлгыг нь тааруулжээ. Дугараа манлайн гараар эхний жилдээ уягдаж байхдаа сунгаанд 30, 40 гаргаж давхиад байж. Тэр үед Х.Бат-Эрдэнийн ээж Т.Цэрмаа хүрэн морийг хараад "Сайхан давхих хүлэг байна даа. Миний хүүд буянаа өгөх байлгүй дээ" гэж залбирдаг байсан гэдэг. Т.Цэрмаа гуай бол Монголын морин спортын ууган тамирчдын нэг. Хэдхэн жилийн өмнө Монгол Улсын гавьяатцолоор шагнуулсан морины зүтгэлтэн. Моринд элэгтэй монгол ээжидбас нэгэн зөн бэлгэ байсан л байж таараа.Ээж хүү хоёрын итгэлийг хүрэн морь эхний наадмаас л алдсангүй. Зэрэгцэж мордуулсан олон адууных нь хамгийн горьдлого багатай байсан хүлэг төрийн наадамд наймаар орж ирэн эздээ сандаргаад авчээ. Сандаргасан гэдэг нь учиртай. Х.Бат-Эрдэнэ хүрэн морийгоо тэгж дээгүүр уралдана гэж бодоогүй гэдэг. Гэхдээ л улсын наадамд мордуулсан болохоор дотроо сэмхэн горьдсон л байж таараа. Соёолонгийн уралдааныг үзэх гэж зон олон наадмын ногоон талбайд шавдгийг ч хэлэх үү, морио дагаж байгаа уяачдын олныг хэлэх үү. Түм түжигнэсэн олны дунд ааг амьсгаагүй, сэтгэл дотроо морьтойгоо хамт уралдаж байтал цээжний хэдэн морин дунд хүрэн үрээ нь давхиж явжээ. Цагаан хөтөл өөд шандас мэдэн зүтгэх хүрэн морио хараад Х.Бат-Эрдэнэ нэг хэсэгтээ л сандарсан гэдэг. Цээж рүү нь нэг юм огшоод, нулимс нь дүүрч ирээд л. Дуугаръяа гэтэл хоолой нь зангирчихаад үг хэл эвлэхгүй тийм мэдрэмж мэдэрчээ. Цагаан хөтөлийн хөндий рүү жигтэйхэн хөнгөн ороод ирсэн адуугаа хараад "Жижиг биетэй, хөнгөн адуу аргагүй хурдалдаг юм байна" гэж бодсон гэнэ. Ингэж л эзэндээ, уяачдаа өөрийнхөө ямархан хүлэг болохыг харуулсан хүрэн морь наадмын дараа Ламын гэгээн Лувсанданзанжанцаны мэлмий нийсний 370 жилийн ойн даншигт очиж уралдав. Тэнд аман хүзүүдсэнээр дараа жилийн наадмуудад уралдах дархан эрхийг уяачаасаа авчээ. Эндээс хүрэн морины амжилтууд хөвөрдөг. Дорноговь аймгийн 80 жилийн ойд айргийн тавд, Өмнөговьд болсон хаврын бүсийн уралдаанд аман хүзүү, Ардын хувьсгалын 91 жилийн ойн наадмын түрүү, Төвийн бүсийн даншиг наадмын түрүү, Монголын шигшмэл хурдан морьдын "Их хурд-VI" уралдааны түрүү, Ардын хувьсгалын 92 жилийн ойн баяр наадамд түрүүлж "Даян түмний эх" болж монгол түмний бахархалт нэгэн хүлэг болжээ

БОСОО ДЭЛТ ХҮРЭН АЗАРГА